Veterinair kennisdossier Rabiës
- Verschijnselen
- Diagnose
- Prevalentie
- Aanpak besmette bedrijven
- Preventie
- Regelgeving
- Websites en literatuur
De kiem
Het betreft een kogelvormig neurotroof RNA-virus (180 x 75 nm), genus Lyssavirus, familie Rabdoviridae, verwant aan Vesiculo-virus (onder andere Vesiculaire Stomatitis).
Volgens de taxonomische classificatie van de International Committee on Taxonomy of Viruses (ICTV) bestaat het genus Lyssavirus uit 17 verschillende virus species (onder andere het rabiës virus, Lagos vleermuis virus, Mokola virus, Duvenhage virus, Europese vleermuis lyssavirussen en Australische vleermuis lyssavirussen). Afgezien van twee virus species binnen het lyssavirus genus, worden alle lyssavirussen geassocieerd met vleermuizen en wordt vermoed dat vleermuizen de primaire oorspronkelijke reservoirgastheren zijn. Lyssavirussen zijn, op basis van fylogenetische en antigenische kenmerken, verdeeld in twee fylogroepen. Het rabiës virus behoort tot fylogroep één, en er is een breed dekkend vaccin beschikbaar (https://www.who-rabies-bulletin.org/site-page/classification).
Gevoelige diersoorten
De meeste zoogdieren zijn gevoelig voor rabiës, zoals de mens, de hond, de kat, andere roofdieren, het varken en wild zwijn, het paard, het rund en andere herkauwers. Pluimvee en gevogelte en amfibieën lijken een uitzondering te zijn, evenals een beperkt aantal kleine knaagdieren. De vleermuis is het reservoir voor het virus.
Volksgezondheid
Mensen kunnen besmet raken door een beet van een geïnfecteerd dier, zoals een hond of kat, maar ook bepaalde dieren uit het wild zoals vos, wasbeer of stinkdier en vleermuis. Vaccinatie is alleen noodzakelijk voor mensen 'at risk' en dat geldt niet voor mensen in contact met varkens. Na direct contact met een vleermuis, hond, kat of ander zoogdier dat verdacht wordt van rabiës (Bijlage 1. Besluitvorming behandeling na blootstelling mogelijk rabide dier – Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; versie juni 2024, stand: 26-07-2024) zijn de maatregelen afhankelijk van de intensiteit van het contact met een verdacht/besmet dier (Bijlage 2. Welk postexpositievaccinatieschema bij mogelijke blootstelling rabiës – Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; versie juni 2024, stand: 26-07-2024):
- Categorie 1 = aanraking, likken op intacte huid > geen behandeling bij een betrouwbare anamnese
- Categorie 2 = wondjes zonder bloeding > beperkt contact > vaccinatie
- Categorie 3 = beten, slijmvliescontact, vleermuiscontact > ernstig, dan de wond spoelen met veel water, minstens 15 minuten wassen met zeep en ontsmetten (povidonjodium) + passieve immunisatie met humane rabiës-immunoglobuline + vaccinatie totdat duidelijk is of het betrokken dier wel of niet rabide is.
Overleving
Het virus is gevoelig voor ultravioletstraling of verwarming gedurende een uur lang bij 50 °C. Het virus wordt geïnactiveerd in zonlicht en kan niet overleven gedurende lange perioden in het milieu, behalve in een koele donkere ruimte.
Desinfectie
Het rabiësvirus kan worden geïnactiveerd door vetoplossers (zeepoplossingen, ether, chloroform, aceton), 1 procent natriumhypochloriet, 2 procent glutaaraldehyde, 70 procent ethanol, jodiumpreparaten, quaternaire ammoniumverbindingen, formaldehyde of een lage pH.
Verschijnselen van Rabiës
De incubatieperiode is variabel en doorgaans vrij lang. De duur is afhankelijk van de plaats van de bijtwond (afstand tot het centrale zenuwstelsel), de weerstand en de leeftijd van het dier, de virulentie van het virus en het aantal aanwezige virusdeeltjes. De beschreven incubatieperiode bij varkens na een beet door vossen is 39 tot 123 dagen (zeugen, beer), 32 tot 47 dagen (vleesvarkens) en 23 tot 42 dagen (jongere biggen, na een beet door geïnfecteerde ratten). In een andere casus was de incubatietijd 8 tot 16 dagen na een hondenbeet.
Klinische verschijnselen
- Prodromale fase: aspecifiek
- Excitatie fase: agressie
- Uitputtingsfase: paralyse, coma, sterfte
In varkens: idem, verloop 12 uur tot 5 dagen; soms zijn diverse hokgenoten aangetast door een gemeenschappelijke bron of doordat ze elkaar besmetten. Soms overleven varkens de ziekte, maar de meesten overlijden binnen drie dagen na ontwikkelen van verschijnselen.
In varkens worden verschillende verschijnselen beschreven die minder typisch kunnen zijn. In een door een hond geïnfecteerd varken werden verschijnselen van hyper excitatie, agressiviteit, brullen en bijtgedrag waargenomen. In een ander geval werden enkel verschijnselen van paralyse beschreven. Net als bij mensen is ook een beeld dat lijkt op hydrofobie beschreven bij biggen. Bij het vullen van drinkbakjes werden spasmen waargenomen ten gevolge van stimuli door geluid of beeld.
Morbiditeit/mortaliteit
De mortaliteit is hoog, tot 100 procent. Zonder post-exposure profylaxe ontwikkelt naar schatting 20 procent van de mensen, die gebeten zijn door hondsdolle honden, rabiës. Zodra de symptomen verschijnen, is de ziekte bijna altijd fataal binnen drie weken, zelfs met intensieve zorg.
Uitscheiding van de kiem
Uitscheiding van de kiem vindt plaats via het speeksel van besmette dieren en de verspreiding vervolgens vooral door bijtwonden. Het rabiësvirus verspreidt zich niet hematogeen. Bloed, urine en ontlasting zijn niet infectieus. Infecties zonder voorafgaande beet van een dier komen bij de mens incidenteel voor, en hiervoor wordt de noodzaak voor post-exposure profylaxe per casus geëvalueerd.
Differentiaaldiagnose
Bij de eerste fase van de ziekte zijn de symptomen aspecifiek (respiratoir, nerveus) en komen vele infectieziekten differentieel diagnostisch in aanmerking. In de excitatiefase (met agressie) komen slechts in aanmerking: enterotoxemische colibacillose, streptococcose, varkenspest, Ziekte van Aujeszky, listeriose en botulisme.
Diagnose van Rabiës
Tijdens pathologisch onderzoek worden weinig typische verschijnselen gezien. Soms is er sprake van histologische afwijkingen in het centrale zenuwstelsel, variërend van milde vasculitis tot meningoencephalitis. ‘Negri-bodies’ (= acidofiele, eosinoiele insluitsels/antigeenaggregaten in plasma van zenuwcellen) zijn zelden waargenomen in varkens. In een geval in outdoor biggen in de Verenigde Staten werden in plaats van ontstekingsverschijnselen, juist degeneratieve veranderingen in de hersenstam aangetroffen, die bestonden uit lymfoplasmacytische meningoencephalitis met gliale nodules, neuronale necrose en neuronofagie. Momenteel wordt histologisch onderzoek, vanwege de lage sensitiviteit, niet meer aanbevolen.
Aantonen van de kiem
Door de WHO en OIE wordt de directe FAT-test (fluorescent antibody test) als gouden standaard aangeduid. Met deze test wordt antigeen gedetecteerd. Antigeen is aantoonbaar in het centrale zenuwstelsel en, in mindere mate, in andere weefsels (bijvoorbeeld speekselklieren). In de hersenen is de grootste hoeveelheid virus aanwezig in de thalamus, pons en medulla oblongata. Het beste is vers materiaal, maar ook in formaline gefixeerd (hersen-) weefsel is bruikbaar.
Een alternatieve detectiemethode (als er geen fluorescentie-microscopie beschikbaar is), is de dRIT-test (direct rapid immunohistochemistry test). De sensitiviteit en specificiteit van deze test zijn vergelijkbaar met de FAT-test.
Replicatie van het virus in levende cellen is aan te tonen in celculturen of na inoculatie van muizen. Bevestiging met de FAT-test is noodzakelijk. Omdat de sensitiviteit van beide methodes gelijk is, wordt het gebruiken van celculturen aangeraden (geen gebruik proefdieren, sneller resultaat en goedkoper).
Met PCR kan rabiës virus RNA aangetoond worden en er is typering van het virus mogelijk. Op die manier kan het onderscheid tussen veld en vaccinvirus gemaakt worden en kan mogelijk ook de geografische herkomst van het virus bepaald worden.
Serologie
Omdat seroconversie pas laat optreedt, en de meeste dieren sterven voordat deze is opgetreden, is serologie meestal niet bruikbaar voor het stellen van een diagnose. Serologische testen worden wel gebruikt om de reactie op vaccinatie te evalueren.
De virus neutralisatie (VN) test in celculturen is een voorgeschreven test voor internationale handel. Als alternatief kan ook gebruik gemaakt worden van een ELISA-test die gebruikmaakt van antilichamen tegen het rabiës G-proteïne. De virus neutralisatietest in muizen wordt niet meer aangeraden door de WHO en WOAH.
Prevalentie van Rabies
Rabiës komt voor op alle continenten, behalve Antarctica, en komt voor in meer dan 150 landen/territoria. Meer dan 95 procent van de dodelijke, humane gevallen komt voor in Azië en Afrika. In 99 procent van de humane gevallen zijn honden de besmettingsbron. Wereldwijd komt 40 procent van de humane rabiës gevallen voor bij kinderen. Het vaccineren van honden wordt door de WHO als meest kosten-efficiënte strategie voor het voorkomen van rabiës bij mensen benoemd.
Epidemiologische cycli:
- ‘Urban cycle’: virus in (verwilderde) honden (en katten);
- ‘Sylvatic cycle’: virus in wilde dieren zoals vossen, jakhalzen en vleermuizen
De meeste dieren zijn gevoelig, maar meestal alleen als eindgastheer.
De incidentie in varkens is laag.
Europa
In de Europese Unie zijn de meeste gevallen van menselijke rabiës gevallen van reizigers die gebeten zijn door honden in landen waar rabiës endemisch is, voornamelijk in Azië en Afrika (Figuur 1). De illegale invoer van potentieel geïnfecteerde dieren, voornamelijk honden, vormt echter een risico voor de volksgezondheid en zou het uitroeiingsdoel kunnen bedreigen.
Figuur 1: Rabiës in mensen Europa in de periode van januari 2000 tot oktober 2023. De afbeelding is gemaakt op de website van het Rabies Bulletin Europe (https://www.who-rabies-bulletin.org/site-page/queries).
Figuur 2: Rabiës in Europa in de periode van januari 2022 tot oktober 2023. De gevallen bij huisdieren (rode driehoek), wilde dieren (gele vierkant) en vleermuizen (zwarte cirkel) worden weergegeven. De afbeelding is gemaakt op de website van het Rabies Bulletin Europe (https://www.who-rabies-bulletin.org/site-page/queries).
In het laatste The European Union One Health 2022 Zoonoses Report (europa.eu) worden er in 2022, 2021 en 2020 geen humane gevallen van rabiës in Europa gerapporteerd. In 2019 zijn vier humane casussen gemeld, waarvan er één rabiës heeft opgelopen in de EU. In Nederland is in 2013 een reis-gerelateerde (Haïti) rabiës besmetting gerapporteerd.
In de passieve surveillance zijn in 2022 in heel Europa 18.486 vossen onderzocht op rabiës, daarvan waren er 43 positief (0,002 procent, Poland, Romania, Hungary en Slovakia). In de 1.096 geteste wasbeerhonden werd geen virus gevonden. Van de 1622 geteste vleermuizen was 1,6 procent positief (26/1.622), in Nederland is in 1 vleermuis het rabiës virus aangetoond. In Roemenië zijn 15 positieve gevallen bij koeien gerapporteerd. In 2022 zijn in Europa elf honden en een kat positief getest op Rabiës. In Frankrijk werd rabiës virus gevonden bij een illegaal uit Marokko geïmporteerde hond.
In 2023 waren er 444 gevallen in Europa bij gedomesticeerde dieren, wilde dieren en vleermuizen (Figuur 2). Er waren 399 gemelde gevallen in Oekraïne (164x hond, 119x kat, 86x vos, 14x rund, 5x kleine herkauwers, 1x paard, 1x varken, 9x andere wilde dieren). Er waren achtentwintig gemelde gevallen in Roemenië (13x rund, 11x vos, 3x hond, 1x das). Twaalf gemelde gevallen waren er in Duitsland (alleen vleermuizen), één geval werd gemeld in Spanje bij een hond, en drie gemelde gevallen bij vossen in Polen, en één geval werd gemeld bij een vos in Slowakije. (Queries | Rabies - Bulletin - Europe (fli.de); Stand: 25-10-2023.
In het eerste kwartaal van 2024 waren er in het totaal 334 gevallen in gedomesticeerde dieren waarvan 325 in de Oekraïne, 4 in Hongarije, 3 in Roemenië, 1 in Spanje en 1 in Frankrijk. In Duitsland werd 1 positieve vleermuis gemeld. Er waren geen gevallen in mensen in de eerste 2 kwartalen van 2024 (https://www.who-rabies-bulletin.org/site-page/queries, stand 26-7-2024).
Wereldwijd
De meest voorkomende besmettingsroute van Rabiës voor de mens is een beet van een geïnfecteerde hond. In een groot gedeelte van Europa en een aantal andere landen (o.a. Australië, Nieuw-Zeeland, Canada en Groenland) is in 2023 en begin 2024 geen rabiës bij honden en overdracht van honden naar mensen aangetoond. In Afrika en Azië komt rabiës endemisch voor.
Er is wereldwijd een groot initiatief om Rabiës uit te roeien (UnitedAgainstRabies, geïnitieerd door WHO, FAO en WOAH). Deze beweging heeft tot doel om in 2030 nul doden te hebben door Rabiës ten gevolge van een hondenbeet. Hiertoe zet dit initiatief zich met name in om honden te vaccineren in regio’s waar Rabiës endemisch voorkomt.
Naast in honden, wordt rabiës ook in verschillende andere diersoorten aangetoond. In Noord Amerika komt rabiës geregeld voor bij wasberen en stinkdieren, maar ook besmette vossen vormen een risico. In het Noordpoolgebied zijn in afgelopen jaren ook enkele rabide poolvossen gevonden. Daarnaast is het virus aangetoond in knaagdieren en zijn er diverse uitbraken bekend van rabiës overgebracht door besmette vleermuizen. In de Verenigde Staten worden menselijke sterfgevallen voornamelijk veroorzaakt door vleermuis-geassocieerd rabiës virus. Deze dieren vormen daardoor een risico voor andere diersoorten en de mens. Bij varkens komt rabiës niet veel voor, er zijn enkele meldingen bekend van uitbraken bij varkens in de Verenigde Staten, Brazilië[1], Zuid-Afrika en China.
Volgens de WHO mag een land zich officieel rabiës vrij noemen als er 2 jaar lang geen binnen het land verkregen besmetting bij mensen of dieren is opgetreden (onderbouwing door surveillance programma’s en import regulaties).
Aanpak besmette bedrijven
Meldingsplichtig
Rabiës is een meldingsplichtige ziekte ingevolge de diergezondheidsverordening. Het is een lijst B, D en E ziekte (EC implementing regulation EU 2018/1882; Stand: 26-07-2024). Elke klinische verdenking moet worden gemeld bij de NVWA via het Landelijk meldpunt Dierziekten (045-546 31 88). Bij afhandeling van verdenkingen en bij de bestrijding zijn de NVWA draaiboeken uitgangspunt en zijn de dan geldende regelgeving en de instructie van NVWA leidend.
Wanneer een dier sterft en rabiës wordt vermoed is het zaak om de casus te melden bij de NVWA en het kadaver niet zelf voor post-mortale diagnostiek aan te bieden aan Royal GD of andere laboratoria. Voor onderzoek naar rabiës in kadavers zijn specifieke veiligheidseisen opgesteld.
Vaccinatie
Vaccinatie is alleen van toepassing op huisdieren (honden, katten) indien sprake is van besmettingsrisico. Mogelijk besmette mensen die niet eerder zijn gevaccineerd, dienen ook gevaccineerd te worden (naast toediening van immunoglobulinen).
Antibiotica
Overige maatregelen
- Besmette dieren: onmiddellijk euthanaseren.
- Kadavers van besmette dieren dienen te worden vernietigd, gecoördineerd door de NVWA. Immers, rabiësvirus kan in vele weefsels voorkomen, dus ook in vlees. Besmette dieren zijn dan ook niet geschikt voor consumptie.
- Contact met zieke of verdachte dieren vermijden.
- Bij ernstige verdenking zou het bedrijfsbezoek globaal als bij Klassieke Varkens Pest (KVP) kunnen verlopen. De mogelijke bron van de besmetting moet achterhaald worden.
- Een draaiboek is niet beschikbaar.
Preventie van Rabiës
Rabiëspreventie bestaat uit vaccinatie van huisdieren om overdracht op de mens te voorkomen. Wilde dieren dienen niet te worden behandeld of gevoerd, en wilde dieren met abnormaal gedrag moeten worden vermeden. Vleermuizen moeten worden geweerd van huizen en openbare gebouwen. In sommige gebieden kan orale vaccinatie van wilde dieren worden toegepast.
Vaccinatie
Alleen van toepassing op huisdieren (honden, katten, paarden), orale vaccinatie van wilde dieren, en mensen. Nieuw erkende vleermuislyssavirussen vormen een potentiële opkomende bedreiging, aangezien het rabiësvaccin mogelijk geen beschermende immuniteit biedt tegen deze virussen. In Nederland is in 2024 een klinisch geval beschreven van een kat met European Bat Lyssa virus (EBL-1), mogelijk ten gevolge van contact met vleermuizen. Er is een specifieke vleermuissoort (de laatvlieger) waar dit af en toe bij wordt aangetoond in Nederland. Er zijn negen humane risico-contacten die post-exposure profylaxe hebben gekregen en 2 honden uit hetzelfde huishouden zijn zes maanden in quarantaine geplaatst.
Regelgeving
Nederlands recht
Rabiës bij de mens is een meldingsplichtige ziekte. Het laboratorium en de arts melden een geval van rabiës binnen 24 uur aan de GGD. Als in Nederland rabiës wordt geconstateerd bij een ander zoogdier dan een vleermuis, is nader onderzoek naar de bron aangewezen (aangifteplichtig; verantwoordelijkheid bij NVWA). Indien een dier verdacht wordt van rabiës dient dit direct te worden geïsoleerd en gemeld te worden. De NVWA beoordeelt de verdenking en indien rabiës niet kan worden uitgesloten, wordt het dier door een dierenarts geëuthanaseerd en bij de afdeling virologie van WBVR op rabiës onderzocht. Elke klinische verdenking moet worden gemeld bij de NVWA via het Landelijk meldpunt Dierziekten (045-546 31 88). Bij afhandeling van verdenkingen en bij de bestrijding zijn de dan geldende regelgeving en de instructie van NVWA leidend.
De Europese regelgeving heeft onder andere betrekking op de preventie van de (verspreiding van) rabiës door honden en katten (en fretten). Dit betreft bijvoorbeeld vaccinatie. Zie voor meer informatie de betreffende NVWA-website (https://www.nvwa.nl/onderwerpen/op-reis-met-mijn-huisdier-buiten-de-europese-unie/ik-reis-met-mijn-hond-of-kat-vanuit-land-buiten-de-eu-naar-nederland; Stand 26-07-2024).
Websites en literatuur
Websites
Nederland
(Stand 12-12-2023)
International
(Stand 12-12-2023)
- WOAH (World Organisation for Animal Health) – Rabies
- WHO (World Health Organization): algemeen en rabies bulletin
- FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations)
- Europese Commissie: algemeen
- ECDC (European Centre for Disease Prevention and Control)
- EFSA (European Food Safety Autority)
- CFSPH (Center for Food Security and Public Health)
Literatuur
- Cerne, D., P. Hostnik, I. Toplak, P. Presetnik, J. Maurer-Wernig, and U. Kuhar. "Discovery of a Novel Bat Lyssavirus in a Long-Fingered Bat (Myotis Capaccinii) from Slovenia." PLoS Negl Trop Dis 17,6 (2023): e0011420. https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0011420
- de Macedo Pessoa, C. R., M. L. Cristiny Rodrigues Silva, A. A. de Barros Gomes, A. Isabel Estevez Garcia, F. Honma Ito, P. Eduardo Brandao, and F. Riet-Correa. "Paralytic Rabies in Swine." Braz J Microbiol 42,1 (2011): 298-302. https://doi.org/10.1590/S1517-83822011000100038
- Desanti-Consoli H, Bouillon J, Chapuis RJJ. Equids' Core Vaccines Guidelines in North America: Considerations and Prospective. Vaccines (Basel). 2022 Mar 4;10(3):398. https://doi.org/10.3390/vaccines10030398.
- Davi Traverso, S., et al., Rabies in pigs: Clinical report and diagnostic challenges, in IPVS and ESPHM 2024, ESPHM, Editor. 2024, ECPHM: Leipzig, Germany. p. p 117.
- Gossner, C. M., A. Mailles, I. Aznar, E. Dimina, J. E. Echevarria, S. L. Feruglio, H. Lange, et al. "Prevention of Human Rabies: A Challenge for the European Union and the European Economic Area." Euro Surveill 25,38 (2020). https://doi.org/10.2807/1560-7917.ES.2020.25.38.2000158
- Jiang, Y., X. Yu, L. Wang, Z. Lu, H. Liu, H. Xuan, Z. Hu, and C. Tu. "An Outbreak of Pig Rabies in Hunan Province, China." Epidemiol Infect 136,4 (2008): 504-8. https://doi.org/10.1017/S0950268807008874
- Siepker, C. L., M. F. Dalton, B. J. McHale, K. Sakamoto, and D. R. Rissi. "Neuropathology and Diagnostic Features of Rabies in a Litter of Piglets, with a Brief Review of the Literature." J Vet Diagn Invest 32,1 (2020): 166-68. https://doi.org/10.1177/1040638719898687
- Swenson, Sabrina L., Daniel G. Mead, and David R. Kinker. "Rhabdoviruses." In Diseases of Swine, 733-39, 2019.